Home » Aktualności » Umowy w produkcji filmowej – praktyczne wskazówki

Umowy w produkcji filmowej – praktyczne wskazówki

Produkcja filmu to ogromne przedsięwzięcie, w którym biorą udział twórcy, aktorzy, muzycy, technicy oraz instytucje finansujące projekt. Współpraca tych osób i podmiotów wymaga odpowiedniego zabezpieczenia – a podstawą są umowy w produkcji filmowej. Brak precyzyjnych zapisów może prowadzić do sporów, opóźnień, a nawet uniemożliwić dystrybucję filmu.

Poniżej przedstawiamy najważniejsze elementy, które powinny znaleźć się w takich umowach.

1. Prawa autorskie i prawa zależne

Film to utwór złożony, w którym swoje prawa mają m.in. reżyser, scenarzysta, operator obrazu, kompozytor czy scenograf. Umowy powinny jasno wskazywać:

  • czy dochodzi do przeniesienia praw autorskich, czy udzielenia licencji, przy czym w przeważającej części będą to umowy przenoszące prawa autorskie (wyjątkiem mogą być m. in. umowy na wykorzystanie już istniejącej muzyki w filmie),

  • jakie pola eksploatacji obejmuje przeniesienie/licencja (np. dystrybucja kinowa, emisja telewizyjna, VOD, festiwale, remaki, ekranizacje, adaptacje),

  • czy producent otrzymuje także prawa zależne (np. do tłumaczeń, dubbingu, przeróbek, serializacji).

💡 Praktyczna wskazówka: produkujesz film i myślisz o jego kontynuacji? Zadbaj o prawo opcji przede wszystkim w umowach aktorskich, aby ułatwić negocjowanie umów przy kolejnej części filmu.

2. Wynagrodzenie i sposób rozliczeń

Umowy w branży filmowej powinny w jasny sposób regulować kwestie wynagrodzenia twórców i wykonawców. To jeden z najbardziej wrażliwych elementów kontraktu, a źle skonstruowane zapisy mogą prowadzić do poważnych sporów.

Najczęściej spotykane formy wynagrodzenia to:

  • ryczałt – z góry ustalona kwota, która wyczerpuje wszelkie roszczenia artysty lub wykonawcy; z punktu widzenia producenta to najbardziej bezpieczne rozwiązanie,

  • stawki za dni zdjęciowe – praktyka powszechna w produkcjach filmowych i serialowych, pozwalająca na powiązanie wynagrodzenia z faktycznym zaangażowaniem na planie,

  • premie za sukces komercyjny (profit participation) – stosowane rzadko w Polsce, częściej na rynkach anglosaskich, ale w przypadku dużych projektów i rozpoznawalnych artystów możliwe do negocjacji,

  • tantiemy – w Polsce wynikają z ustawy i są wypłacane przez organizacje zbiorowego zarządzania (np. ZAiKS, ZAPA). Producent nie powinien w umowie przewidywać odrębnych rozliczeń tantiemowych, ponieważ nie ma wpływu na ich wysokość ani sposób wypłaty.

Ważne elementy umowy dotyczące rozliczeń:

  • harmonogram płatności – zwykle powiązany z etapami produkcji (np. zaliczka po podpisaniu umowy, kolejna transza po zakończeniu zdjęć, reszta po przekazaniu materiałów),

  • zapisy o wyczerpaniu roszczeń – warto przewidzieć, że wynagrodzenie jest całościowe i obejmuje wszystkie czynności artysty związane z realizacją umowy,

  • brak dodatkowych kosztów – producent powinien zadbać, by np. koszty dojazdów czy zakwaterowania były jasno określone (czy są wliczone, czy rozliczane osobno – w praktyce koszty te są po stronie producenta).

💡 Wskazówka praktyczna: w polskich realiach wynagrodzenia w modelu „success fee” lub procentowego udziału w zyskach zdarzają się głównie przy koprodukcjach międzynarodowych albo przy udziale uznanych twórców. Warto pamiętać, że dla większości artystów kluczowa jest stabilność i pewność wypłaty ryczałtu, a dodatkowe udziały są jedynie dodatkiem motywującym.

3. Prawo do wizerunku

W filmie wykorzystuje się wizerunek aktorów, statystów i innych osób występujących na planie. Co do zasady, umowa z aktorem obejmuje prawo do korzystania z jego wizerunku, jako że jest ono nierozerwalnie związane z prawem do artystycznego wykonania.

W praktyce jednak warto doprecyzować w umowie:

  • zakres wykorzystania wizerunku – nie tylko w samym filmie, ale także w zwiastunach, plakatach czy innych materiałach promocyjnych,

  • terytorium i czas obowiązywania – np. w Polsce i na świecie, na czas nieoznaczony,

  • zgodę na wykorzystanie wizerunku w materiałach dodatkowych (np. making-of, kulisy produkcji),

  • udział aktora w promocji filmu – np. obecność na konferencjach prasowych, premierach czy udział w kampaniach marketingowych.

💡 Wskazówka dla producentów: brak takich zapisów może spowodować, że mimo uzyskania praw do filmu nie będzie można w pełni wykorzystać wizerunku artystów w działaniach promocyjnych.

4. Obowiązki stron i odpowiedzialność

Umowa filmowa powinna szczegółowo regulować nie tylko prawa, ale też obowiązki stron. Z punktu widzenia producenta szczególnie ważne są trzy elementy: terminowość, zgodność z budżetem i bezpieczeństwo prawne projektu.

Harmonogram pracy i dostarczanie materiałów

Twórcy i wykonawcy powinni zobowiązać się do realizacji zadań zgodnie z ustalonym harmonogramem. Opóźnienia na planie generują dodatkowe koszty – zarówno osobowe, jak i sprzętowe – dlatego dobrze, aby umowa przewidywała procedury na wypadek opóźnienia albo zwłoki lub niewykonania obowiązków (np. możliwość naliczenia kar umownych lub rozwiązania umowy).

Odpowiedzialność za wady prawne

Każdy element dostarczony przez twórcę (scenariusz, muzyka, grafiki, zdjęcia) musi być wolny od wad prawnych i nie może naruszać praw osób trzecich. W praktyce oznacza to, że np. kompozytor odpowiada za oryginalność muzyki, a scenarzysta za to, że jego utwór nie jest plagiatem. Producent powinien mieć prawo żądać od twórców stosownych oświadczeń i zabezpieczeń (tzw. klauzul gwarancyjnych).

Decyzyjność producenta

To producent, jako organizator całego procesu, powinien mieć prawo do ostatecznych decyzji w kluczowych sprawach:

  • czy film trafi do dystrybucji i w jakiej formie (kino, telewizja, VOD),

  • jak zostanie zmontowany i w jakiej wersji będzie rozpowszechniany (final cut),

  • w jaki sposób twórca lub wykonawca zostanie oznaczony w czołówce lub materiałach promocyjnych.

Dodatkowe obowiązki i zabezpieczenia

  • Poufność – podstawą w umowach filmowych jest zastrzeżenie obowiązku zachowania poufności co do treści scenariusza, planów produkcyjnych czy szczegółów finansowych.

  • Zgoda na promocję – warto przewidzieć, że twórca będzie współpracował przy działaniach promocyjnych filmu (udzielanie wywiadów, udział w festiwalach czy premierach).

  • Zabezpieczenie roszczeń – w przypadku rażących naruszeń producent powinien mieć możliwość żądania odszkodowania lub kar umownych.

💡 Wskazówka praktyczna: Dobrze skonstruowana umowa daje producentowi komfort – artysta realizuje swoje obowiązki twórcze, ale ostateczne decyzje artystyczne i biznesowe należą do producenta. To szczególnie ważne, gdy projekt finansowany jest ze środków publicznych lub grantów, gdzie liczy się zarówno terminowość, jak i rozliczenie budżetu.

5. Dystrybucja i zasięg terytorialny

Dystrybucja to jeden z kluczowych elementów w produkcji filmowej – to od niej zależy, czy film dotrze do szerokiej publiczności i jakie wygeneruje przychody. Dlatego już na etapie zawierania umów z twórcami i wykonawcami trzeba zadbać o odpowiednie uregulowanie tego zagadnienia.

Polska i zagranica – różne perspektywy

Producent powinien zapewnić sobie prawa do dystrybucji nie tylko w Polsce, ale również za granicą. W praktyce oznacza to konieczność przewidzenia zapisów obejmujących takie pola eksploatacji jak:

  • dystrybucja kinowa i telewizyjna w wielu krajach,

  • emisja na festiwalach filmowych,

  • wydania płytowe (DVD, Blu-ray), które nadal bywają istotne w niektórych rynkach,

  • eksploatacja w serwisach streamingowych o zasięgu globalnym.

Specyfika rynku międzynarodowego

W przypadku sprzedaży filmu zagranicznym nadawcom czy platformom (np. Netflix, Amazon, BBC), często konieczne jest uwzględnienie w umowie elementów charakterystycznych dla systemu anglosaskiego, mimo że sama umowa zawierana jest w Polsce. Nadawcy międzynarodowi oczekują bowiem:

  • klauzul o „chain of title” – czyli gwarancji, że producent ma pełnię praw i może swobodnie dysponować filmem,

  • klauzul o waiver of moral rights – zrzeczeniu się części autorskich praw osobistych w zakresie np. nienaruszalności formy utworu, co w polskim prawie jest ograniczone,

  • oświadczeń twórców i wykonawców, że nie będą wykonywać swoich praw i uprawnień w sposób, który mógłby utrudnić lub uniemożliwić dystrybucję filmu (np. sprzeciw wobec emisji, żądanie zmian artystycznych).

Takie klauzule mogą wydawać się obce na gruncie polskiego prawa, ale w praktyce są one warunkiem koniecznym, by film mógł zostać sprzedany zagranicznemu nadawcy lub platformie.

Koprodukcje i podział rynków

W przypadku koprodukcji (np. polsko-francuskiej czy polsko-niemieckiej) trzeba dokładnie ustalić:

  • na jakich terytoriach każdy z producentów będzie miał prawo do dystrybucji,

  • czy istnieją rynki „wyłączne” dla któregoś z partnerów,

  • jak będą dzielone wpływy z dystrybucji międzynarodowej.

💡 Praktyczna wskazówka: Producent powinien od początku planować dystrybucję globalnie. Brak uwzględnienia międzynarodowego zasięgu eksploatacji może zablokować sprzedaż filmu zagranicznym podmiotom. Warto też skonsultować umowę z prawnikiem znającym specyfikę kontraktów anglosaskich – dzięki temu uniknie się sytuacji, w której polski film nie spełnia formalnych wymogów zagranicznego nadawcy.

6. Rozwiązanie i wypowiedzenie umowy

Umowy w branży filmowej powinny jasno wskazywać, w jakich sytuacjach mogą zostać rozwiązane. Brak takich zapisów prowadzi do sporów i roszczeń finansowych, szczególnie gdy projekt finansowany jest ze środków zewnętrznych (np. grantów, funduszy publicznych czy koprodukcji międzynarodowych).

Typowe podstawy rozwiązania umowy

  • rażące naruszenie postanowień umowy – np. brak dostarczenia scenariusza, opóźnienia na planie, niezgodne z umową wykorzystanie materiałów,

  • brak płatności – jeśli producent nie reguluje terminowo wynagrodzenia, twórca powinien mieć możliwość wycofania się ze współpracy,

  • niewywiązanie się z obowiązków twórczych – np. aktor odmawia udziału w zdjęciach, a scenarzysta nie wprowadza koniecznych poprawek.

Uprawnienia producenta – elastyczność w razie problemów z finansowaniem

Z punktu widzenia producenta kluczowe jest, aby w umowie znalazł się zapis umożliwiający rozwiązanie umowy w każdym momencie, jeśli dalsza realizacja filmu staje się niemożliwa lub niecelowa. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy z projektu wycofuje się zewnętrzny inwestor lub instytucja finansująca.

W takim przypadku producent powinien mieć obowiązek rozliczenia się tylko za dotychczas wykonaną część pracy (np. za dni zdjęciowe, dostarczony materiał, wykonane opracowanie scenariusza), a nie za całość przewidzianego wynagrodzenia. Taki mechanizm chroni producenta przed koniecznością wypłaty pełnych kwot w sytuacji, gdy film ostatecznie nie powstanie lub nie wejdzie do dystrybucji.

Na co zwrócić uwagę?

  • Umowa powinna przewidywać procedurę rozliczenia – np. harmonogram rozliczeń powiązany z etapami produkcji (development, zdjęcia, postprodukcja). Dzięki temu łatwiej ustalić, jaka część wynagrodzenia należy się w momencie rozwiązania.

  • Dobrą praktyką jest wprowadzenie klauzul o siłę wyższą (force majeure), które pozwalają zakończyć umowę w razie nieprzewidzianych okoliczności (np. pandemia, zamknięcie granic, utrata finansowania).

💡 Praktyczna wskazówka: Dobrze skonstruowana klauzula o rozwiązaniu umowy pozwala producentowi zachować kontrolę nad projektem i minimalizuje ryzyko finansowe. Dzięki temu w razie kryzysu (np. wycofania się kluczowego podmiotu finansującego) producent może zakończyć współpracę w sposób bezpieczny i proporcjonalny, bez konieczności ponoszenia strat z tytułu niewykonanej części pracy.

Dobrze skonstruowane umowy w produkcji filmowej to gwarancja, że film nie tylko powstanie, ale też będzie mógł być legalnie rozpowszechniany. Kluczowe jest jasne uregulowanie praw autorskich, wynagrodzeń, prawa do wizerunku oraz zasięgu dystrybucji. Producent, który nie zadba o te elementy, naraża się na ryzyko prawne i finansowe, a także na utratę możliwości sprzedaży filmu.